Sytuacja tragiczna w życiu bohatera literackiego wydarza się wtedy, kiedy staje on między dwiema wysokimi wartościami – taki wartościami są: złożona przysięga i miłość do ojczyzny. Obie te sfery dotykają honoru i kiedy są ze sobą sprzeczne, to wybór jednej z nich naraża bohatera na utratę honoru. Ponadto sytuacja tragiczna jest trudna również ze względu na to, że wybór wpływa na stan duszy i emocje, z którymi trudno sobie poradzić. Przed tragicznymi wyborami stanęli bohaterowie Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego, m.in. Joachim Lelewel i Joanna, a także Andrzej Kmicic – bohater Potopu Henryka Sienkiewicza.
Joachim Lelewel, kiedy dowiaduje się o powstaniu z jednej strony jest uradowany, bo dawno czekał na tę chwilę, z drugiej jego myśli cały czas krążą wokół umierającego ojca, mówi:
„Dzień nowy —!
Z dawna — tak — byłem już gotowy —
lecz dziś — co mówisz — nic nie słyszę,
bo tam — tam jestem cały słuchem,
bo — lada chwila — — tam jest siostra —
czuwa — więc cicho mówić muszę,
bo zasnął chwilę. — — — W tym, co mówisz,
ciężar ogromny spadł na duszę.”
Odwołuje się do stanu swojej duszy, odczuwa, że informacje o powstaniu w zestawieniu z wyborem czuwania przy ojcu sprawiają mu ogromne brzemię. Jest przekonany, że w tej chwili ważniejsza jest wierność ojcu niż ojczyźnie:
„Nie będę mojej duszy kalał,
i tom pamięci ojca winien,
żem przy nim zostać dziś powinien”.
Kolejną bohaterką nocy listopadowej, która rozdarta jest między ojczyzną a przysięgą, jest Joanna – żona księcia Konstantego. Związana węzłem małżeńskim przysięgała wierność mężowi. Dlatego w chwili, kiedy powstańcy zbliżają się do jego komnaty, nie wpuszcza ich, chroni tego, co przyrzekała na ślubnym kobiercu. Nie jest to łatwe, Joanna musi być silna, gdyż w jej stronę padają obelgi: „Egzaltowana lalko — lwico sentymentu, / bierz uczucie pogardy”. Jednak równie ważna jest dla niej ojczyzna, co stoi w sprzeczności z wiernością wobec księcia. Aby zachować twarz i uspokoić swoje sumienie, Joanna pomaga wymknąć się powstańcom z Belwederu, tak żeby nie schwytały ich wojska. Bohaterka czuje się Polką i jest przekonana, że broniąc przysięgi, którą złożyła z miłości jest też wierna wartościom ojczyzny, mówi:
„Ja Polka — i jeżeli Bóg miłość rozpali,
to ja kocham i bronię, choć dwór mój się pali”.
W sytuacji tragicznej znalazł się również Andrzej Kmicic, który stanął wobec dwóch wysokich wartości: przysięgi złożonej na krzyż, która mówiła o wierności Radziwiłłom oraz wierności ojczyźnie. Bohater składając przysięgę, nie wiedział, że Radziwiłłowie odwrócą się od władcy, co więcej przysięgał przed Bogiem, a sprzeniewierzenie się Bogu mogło splamić jego honor. Kmicic przechodzi wewnętrzną przemianę i w pewnym momencie zaczyna rozumieć, że to ojczyzna jest ważniejsza, symbolicznym gestem jest zmiana nazwiska. Jako obrońca ojczyzny nazywa się Babinicz – tym gestem uspokaja swoje sumienie, zwalnia siebie z przysięgi danej Radziwiłłom.
Bohaterowie przyjmują różne strategie na poradzenie sobie z zastaną sytuacją, każdy z nich kieruje się sumieniem i dostępnymi mu w danym momencie przekonaniami. Trudno odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie: czy ojczyzna jest wartością ważniejszą niż wierność złożonej przysiędze? Dla Kmicica – tak, wybiera on ojczyznę symbolicznie zmieniając imię. Joachim Lelewel reprezentuje drugą stronę skali, odwraca się do ojczyzny i wybiera ojca. Joanna to postać, którą umieścić można między tymi dwoma skrajnościami, próbuje ona pogodzić wierność małżeńskiej przysiędze i wierność Polsce. Jednak żaden z tych bohaterów nie jest wolny od emocji i wyrzutów sumienia.
Tworząc wypowiedzi pisemne pamiętaj o zachowaniu kompozycji. Zacznij od wstępu, gdzie umieścisz temat wypowiedzi, tezę lub pytanie problemowe. Następnie w rozwinięciu posługując się argumentami i przykładami, rozwiń problem zawarty we wstępie. Zakończenie to miejsce na podsumowanie rozważań.