Bezpośrednimi przyczynami wybuchu powstania styczniowego były niezadowolenie z polityki rusyfikacji, brutalna represja wobec polskiej kultury i narodowej tożsamości, a także wzrost nastrojów niepodległościowych wśród młodego pokolenia. Natomiast pośrednimi przyczynami można wymienić upadek wcześniejszych powstań i rozczarowanie konserwatywną polityką Mikołaja I i Aleksandra II, a także wpływ ideologii narodowych ruchów rewolucyjnych w Europie, takich jak romantyzm i liberalizm, które inspirowały polską młodzież do walki o niepodległość.
Powstanie styczniowe wybuchło z powodu narastającego niezadowolenia społecznego z polityki rusyfikacyjnej i ograniczenia praw narodowych przez władze rosyjskie, oraz z powodu inspiracji ideami niepodległościowymi i dążeniem do odzyskania niezależności narodowej przez polską młodzież i inteligencję. Dodatkowo, niepowodzenia polityczne i militarne wcześniejszych powstań, takich jak powstanie listopadowe, spowodowały frustrację i wzrost dążeń do kolejnego zrywu niepodległościowego.