Szlachta twierdziła, że pochodzi od mitycznych Sarmatów, którzy opuścili swoje siedziby nad Donem i zajęli tereny Rzeczpospolitej. Przeświadczenie to dawała poczucie wyższości nad innymi w tym – własnymi rodakami. Już Jan Długosz twierdził, że protoplastami Polaków byli starożytni Sarmaci, a wiek XVI legendę tę umocnił. Sarmatyzm jako ideologia sankcjonował hegemonię szlachty nad innymi stanami społeczeństwa polskiego.
Sarmatyzm głosił anarchiczną wolność szlachty od obowiązków pełnionych wobec państwa, przywiązanie do wartości życia wiejskiego (motywowane dążeniem do osłabienia mieszczaństwa) oraz światopoglądowy partykularyzm.
Mitów na temat Sarmatów jest wiele. Według jednego z nich, Sarmaci w około 20 roku naszej ery mieli dać odpór armii rzymskiej. Na stepach nad Donem mieli oni stawić czoło 20 legionom – około 100 tys. Armii rzymskiej. Wedle legendy bitwa miała być tak zacięta, że po opadnięciu bitewnego pyłu na polu walki miała zostać jedynie garstka Sarmatów – a tym w nagrodę Rzymianie mieli darować życie w zamian za służbę w rzymskiej armii. To prawda, że w rzymskiej armii służyły ludy podbite jako sprzymierzeńcy, stanowili oni nawet połowę sił wojsk konsularnych.