Praca i nauka jako kryterium oceny wartości człowieka:
– ocena środowiska ziemiańskiego i arystokratycznego;
– praca nadaje sens ludzkiemu życiu, wzbogaca je;
– idealizowanie pracy – jest najwyższą wartością;
– krytyka niechęci do pracy i lenistwa – szkodliwość takie działania;
– podział bohaterów na dwie grupy: szanujących pracę i gardzących pracą;
– Benedykt Korczyński szanuje pracę, która daje mu satysfakcję;
– Marta Korczyńska poświęca się pracy, która nadaje sens jej życiu i pozwala zapomnieć o odrzuconej miłości;
– Witold Korczyński uczy się, chce wcielić w życie naukowe i techniczne teorie oraz rozwiązania;
– Anzelm Bohatyrowicz i Jan Bohatyrowicz – żniwa są dla nich dorocznym świętem;
– nazwisko Bohatyrowicz jest nagrodą za ciężką pracę Jana i Cecylii, którą docenił król Zygmunt August;
– Justyna Orzelska wybiera pracę, którą pomaga jej odnaleźć prawdę o sobie;
– Domuntówna pracuje razem ze swoimi robotnikami;
– Kirłowa sama zarządza posiadłością, jej mąż nie chce pracować;
– Emilia Korczyńska martwi się tylko o siebie, narzeka, życie ją nudzi, ale nie chce pracować;
– Teofil Różyc trwoni rodzinne dobra na hazard, jego majątek podupada, popada w dekadencję i apatię;
– Zygmunt Korczyński Polskę uważa za prowincję i zaścianek, nie potrafi i nie chce pracować, gardzi prostym ludem;
– Bolesław Kirło żyje lenistwem, przyjemnościami, próżnością, nie interesuje go praca.
Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem” propaguje wartość pracy i nauki zgodnie z założeniami pozytywizmu. Praca zapewnia autentyczność, zdrowie, radość, satysfakcję i wolność. Autorka natomiast krytykuje niechęć do pracy i lenistwo. Taka postawa skutkuje chorobami, brakiem celu w życiu, biernością, sztucznością, fałszem.