| Funkcja noweli | Przykład |
| poruszenie aktualnych problemów społecznych | „Mendel Gdański” Maria Konopnicka – asymilacja Żydów;– ukazanie narastającego napięcia między społecznością polską i żydowską;– okazywanie wrogości ze względu na tożsamość Mendla;– ukazanie przyczyn i konsekwencji antysemityzmu; |
| pielęgnowanie pamięci o wydarzeniach historycznych i patriotycznych | „Gloria victis” Eliza Orzeszkowa – powstanie styczniowe;– oddanie hołdu powstańcom, którzy oddali życie za ojczyznę;– podkreślenie rangi przeszłości i związanych z nią wartości; |
| ukazanie fragmentu rzeczywistości | „Powracająca fala” Bolesław Prus – kapitalizm;– opisanie zasad działania kapitalizmu;– pokreślenie wyzysku robotników przez właścicieli fabryk; |
| wyrażenie refleksji | „Z legend dawnego Egiptu” Bolesław Prus – uniwersalna refleksja;– ukazanie nieprzewidywalności losów człowieka;– wskazanie ulotności planów człowieka względem losu;– ukazanie dwóch modelów władzy; |
Główną funkcją noweli w pozytywizmie była edukacja. Dzięki noweli szerzono hasła epoki, pouczano i wskazywano problemy społeczne.