| Utwór | Stosunek do przeszłości |
| „Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa | – krytyka romantycznych postaw zawarta w postaciach (Zygmunt Korczyński jako zmanierowany artysta, Emilia Korczyńska żyjąca romansami, Teofil Różyc ogarnięty bólem istnienia);– oddanie hołdu poległym w powstaniu styczniowym – Mogiła jako święte miejsce; |
| „Lalka” Bolesław Prus | – romantyczny idealizm jako niszcząca siła;– bohaterowie wyznający romantyczne idee tracą swoje złudzenia;– romantyczna miłość zniszczyła Wokulskiego;– wspomnienie powstania styczniowego; |
| „Daremne żale” Adam Asnyk | – romantyzm jako „uwiędłe laury” |
| „Gloria victis” Eliza Orzeszkowa | – ukazanie powstania styczniowego jako tragedii;– pielęgnowanie pamięci o przeszłości; |
Pozytywiści sprzeciwiali się ideologii romantycznej. Porzucili walkę narodowo–wyzwoleńczą i zastąpili ją ideałem pracy. Głosili praktyczne ideały, które miały przyczynić się do rozwoju społecznego i gospodarczego kraju. Odnosili się do romantyzmu z niechęcią, stosując w swoich utworach pogardę, ośmieszenie lub kpinę. Mimo to pozytywiści szanowali przeszłość (Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz) i jej dorobek artystyczny, zwłaszcza dzieła Mickiewicza.