Początkowe próby stworzenia komunistycznej partii nie powiodły się, ponieważ komunizm nie cieszył się w Polsce uznaniem. Dopiero inicjatywa z grudnia 1941 r. zakończyła się sukcesem. W noc między 27 a 28 grudnia niedaleko Warszawy pojawiła się grupa sympatyków komunistycznych, czego rezultatem było powstania 5 stycznia 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej, której pozbawiono w nazwie słowa „komunizm”, co specjalnie pominięto, by nie odstraszać, ale zachęcać do członkostwa.
Program PPR opierał się na zasadach nacjonalizacji państwa i parcelacji dużych majątków. Celem PPR było stworzenie konkurującej z Polskim Państwem Podziemnym struktury państwowej.
Stalin nakazywał utrzymywanie w tajemnicy powiązań partii z Moskwą, w celu zdobycia jak największych wpływów wśród ludności polskiej. Pierwszym przywódcą PPR i I sekretarzem został Marceli Nowotko.