Literatura i teatr okresu oświecenia w Rzeczypospolitej skupiały się na promowaniu idei oświeceniowych, rozwoju nauki, racjonalności, moralności i emancypacji społecznej. Wielu wybitnych pisarzy tego okresu wyrażało się w różnych gatunkach literackich, takich jak powieść, dramat, poezja i eseistyka. Niektórzy z najważniejszych pisarzy tego okresu to:
Ignacy Krasicki: Był jednym z czołowych przedstawicieli polskiego oświecenia. Jego twórczość obejmowała satyry, bajki, poezję, prozę filozoficzną i eseje. Jego prace charakteryzowały się dowcipem, ironią, krytyką społeczną i propagowaniem idei oświeceniowych.Franciszek Bohomolec: Był dramaturgiem, który pisał komedie i tragedie, często nawiązujące do problemów społecznych i moralnych sarmackiego społeczeństwa. Jego utwory miały krytykować uprzedzenia i propagować równość i tolerancję.Julian Ursyn Niemcewicz: Był poetą, dramaturgiem i publicystą. Napisał m.in. pierwszą oryginalnie polską komedię polityczną Powrót posła, w której propagował program modernizujących reform.Franciszek Zabłocki: komediopisarz, jeden z najbardziej popularnych i najwybitniejszych tamtego okresu, autor Fircyka w zalotach i Sarmatyzmu.
Poruszano kwestie społeczne, takie jak korupcja, niesprawiedliwość, ucisk chłopów i nierówności społeczne. Istotnym elementem była także krytyka religii, szlachty i instytucji politycznych, które były uważane za przeszkody dla postępu i rozwoju społeczeństwa. Pisarze oświecenia propagowali idee wolności, równości, tolerancji i edukacji, dążąc do zmiany społecznej i poprawy warunków życia ludności.
W 1765 r. powstał Teatr Narodowy w Warszawie, w którym wystawiano sztuki autorów odnoszących się do problemów społecznych i konieczności reform w kraju. W 1783 r. na jego czele stanął Wojciech Bogusławski – w czasie sprawowania przez niego funkcji dyrektora wystawiono m.in. Powrót posła oraz jego autorski dramat pt. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale.
Warto podkreślić również, że ważne było również odkrywanie i promowanie polskiej historii, literatury i kultury, co miało na celu budowanie poczucia tożsamości narodowej. Pisarze oświecenia często sięgali do mitologii i historii Polski, czerpiąc z nich inspirację do tworzenia dzieł, które miały wzmacniać świadomość narodową i kształtować dumę z polskiej tradycji.
Współcześnie w polskiej kulturze i mentalności można dostrzec pewne dziedzictwo oświecenia. Wartości takie jak racjonalność, poszukiwanie wiedzy, aktywne uczestnictwo w życiu publicznym, krytyczne myślenie i dążenie do równości społecznej wciąż mają swoje miejsce. Ponadto wiele dzieł literackich i teatralnych tego okresu nadal jest czytanych i wystawianych, a postacie historyczne związane z oświeceniem są obecne w świadomości społecznej. To świadczy o kontynuacji wpływu oświecenia na współczesną polską kulturę.