1) Pierwszym etapem byłsejm konwokacyjny. Ten sejm poprzedzał wolną elekcję i to na nim ustalono kandydatów do władzy oraz czas i miejsce wolnej elekcji.
2) Drugim etapem był sejm elekcyjny. Na nim dochodziło do wyboru nowego władcy i uchwalano na nim pacta conventa. Głosowanie odbywało się w miejscowości Wola pod Warszawą, a głosować mógł każdy szlachcic.
3) Ostatnim etapem był sejm koronacyjny, który poprzedzał koronację i odbywał się w Krakowie. Na nim elekt zaprzysięgał pacta conventa oraz artykuły henrykowskie.
Pierwsza wolna elekcja:
· Odbyła się wiosną 1573 r. Królem został wybrany Henryk Walezy, który okazał się kandydatem kompromisowym – miał poparcie ze strony szlachty katolickiej, a dzięki zgodzie na utrzymanie tolerancji religijnej również sprzyjać zaczęli mu protestanci. Przed objęciem tronu musiał zaakceptować postawione przed nim wymagania ujęte w tzw. artykułachhenrykowskich oraz zobowiązaniazawartew pacta conventa. Te wymogi, ograniczające władzę królewską były dla Walezego niewygodne – monarcha w jego ojczystej Francji miał zdecydowanie większą swobodę rządów. Dlatego już przy pierwszej okazji (śmierć jego brata) do objęcia tronu francuskiego, uciekł z Polski. Opuścił ją w czerwcu1574 r., co oznacza, że panował jedynie kilka miesięcy.
Druga wolna elekcja:
· Miała miejsce w grudniu 1575 r. Było z nią związane zagrożenie wyboru kandydata, którego nie chciała szlachta, ponieważ prymasUchański zdecydował się bez jej zgody uznać za króla Polski cesarza Maksymiliana II Habsburga, który zgłosił swoją kandydaturę. Początkowo nie było kontrkandydata, ale ostatecznie Mikołaj Sienicki i Jan Zamoyski zdecydowali się obwołać królem Annę Jagiellonkę, a następnie wydać ją za mąż za Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu. Do ślubu i koronacji Batorego doszło w 1576 r. Jego zwolennicy szybko zyskali przewagę, a stronnicy cesarza (który wkrótce miał ostatecznie umrzeć) przechodzili na ich stronę. Oporny wobec nowego władcy był jedynie Gdańsk, który do złożenia przysięgi wierności (w 1577 r.) został zmuszony przez blokadę handlową miasta i działania zbrojne
Trzecia wolna elekcja:
· Po śmierci Batorego w 1586 r. drugi raz doszło do podwójnej elekcji. Stronnictwo prohabsburskie chciało koronacji arcyksięcia Maksymiliana Habsburga (syna zmarłego cesarza), a stronnictwo antyhabsburskie – wysunęło kandydaturę Zygmunta Wazy (syna króla Szwecji oraz Katarzyny Jagiellonki). Dzięki działaniom Zamoyskiego i jego stronników w 1587r. koronę przejął Waza. Ale dopiero rok później doszło do ostatecznego rozstrzygnięcia rywalizacji – siły hetmana pokonały w bitwie pod Byczyną wojska austriackie, a sam arcyksiążę trafił na jakiś czas do niewoli Zamoyskiego.
