Na początku XVI w. zaczęła rozwijać się średnia szlachta, która dzięki systemowi folwarcznemu i wzrostowi cen zboża, mogła rozwinąć się gospodarczo i ekonomiczne. Z upływem lat pojawiało się coraz więcej dużych majątków ziemskich, szczególnie w Małopolsce Wschodniej, Podolu, Zaporożu i Litwie, które umożliwiły dalsze zwiększenie majątków szlachty, w konsekwencji czego ta uniezależniła się od wpływów magnackich.
Sprzęgło się to w czasie z działalnością ruchu egzekucyjnego, złożonego z przedstawicieli średniej szlachty, którzy domagali się rewizji nadań królewskich dla magnatów oraz zajmowali się sprawą zastawów królewszczyzn. Doprowadziło to do zmniejszenia znaczenia wielkich rodów magnackich w Koronie, jednak postulaty te nie zostały zrealizowane na Litwie, gdzie szlachta wciąż pozostawała uboga i mało wpływowa. Największe majątki ziemskie na wschodzie Rzeczypospolitej należały do sześciu rodów, to znaczy Radziwiłłów, Zamoyskich, Wiśniowieckich, Zasławskich, Zbaraskich i Ostrogskich.
W wyniku zawarcia unii lubelskiej oba kraje wchodzące w skład Rzeczypospolitej podlegały procesowi przenikania się rodów szlacheckich. Poprzez małżeństwa, dziedziczenie i nadania szlachta ruska weszła w posiadanie ziem Korony. W połączeniu z wymieraniem wielkich staropolskich rodów szlacheckich, magnaci z Litwy stali się tym samym nowymi elitami Rzeczypospolitej.
Rzeczypospolita Obojga Narodów była państwem o unikalnym charakterze, które składało się z dwóch równorzędnych partnerów: Korony, zamieszkałej głównie przez Polaków, i Litwy, zamieszkałej przez Litwinów, Białorusinów i częściowo przez Ukraińców czy Rusinów. Była to jedna z nielicznych unii realnych, w której obie strony zachowały swój odrębny system polityczny, prawny i wojskowy.