Pierwsze bezkrólewie w historii Polski było okresem intensywnej aktywności politycznej szlachty, która zdecydowanie wpłynęła na kształtowanie się ustroju demokracji szlacheckiej. Po śmierci króla Zygmunta II Augusta w 1572 roku, szlachta zawiązała konfederację, tworząc lokalne związki w ziemiach i województwach, znane jako „kaptury”, a także sądy kapturowe, które sprawowały władzę sądowniczą na poziomie lokalnym. W tym okresie katolicy przeforsowali kandydaturę prymasa Jakuba Uchańskiego na interreksa, czyli tymczasowego regenta.
W ramach prowadzonych dyskusji doszło do określenia zasad elekcji i okresu interregnum, w którym władza przechodziła w ręce prymasa i wspomnianych kapturów. Rozmawiano także nad kandydatami do polskiego tronu. W wyniku długotrwałych obrad, szlachta zaakceptowała propozycję Piotra Zborowskiego o dopuszczeniu do elekcji całej szlachty i głosowaniu większością głosów, co znane jest jako „elekcja viritim”. Zasady te zostały przyjęte na sejmie konwokacyjnym w 1573 roku w Warszawie, podczas którego uchwalono także akt konfederacji warszawskiej wprowadzającej tolerancję religijną.
Podczas pierwszego bezkrólewia, szlachta wywalczyła szereg gwarancji, które zostały zapisane w artykułach henrykowskich. Obejmowały one m.in. wolną elekcję, konieczność zwoływania sejmu walnego przez króla raz na dwa lata, współdecydowanie przez senat o polityce zagranicznej państwa, a także prawo szlachty do rokoszu – wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby ten nie przestrzegał wszystkich artykułów henrykowskich i praw Rzeczypospolitej.
